Banja Vrdnik
Banja Vrdnik
Banja Vrdnik možda na prvi pogled deluje kao obično fruškogorsko selo, ali njegova istorija je po mnogo čemu posebna. U poznoj antici, u Vrdniku je bilo važno utvrđenje koje je čuvalo južni kraj puta Rednek-Dombo (Vrdnik-Rakovac) koji je povezivao obalu Dunava i donji Srem. Sve do dolaska Turaka, Banja Vrdnik zadržava svoj značaj kao trgovački i odbrambeni centar. Početkom XVI veka, srpski monasi osnivaju manastir Vrdnik, koji posebno dobija na značaju kao mesto hodočašća nakon dolaska monaha manastira Ravanica, koji sa sobom donose mošti kneza Lazara krajem XVII veka.
Okolina Vrdnika je jedna od prvih oblasti u Evropi u kojoj je počela intenzivna eksploatacija uglja. Primitivna eksploatacija je počela 1804, dok savremena počinje već 1840. Vrdnik tada dobija električnu centralu, železnicu i mnogobrojnu i raznoliku populaciju. 1931. godine je u jednom oknu rudnika uglja otkriven izdasan podzemni tok lekovite mineralne vode, i na tom je mestu kasnije izgradjena poznata banja Vrdnik (Termal).
Ravanica: sa crkvom VAZNESENJA GOSPODNJEG
U mestu Vrdnik na južnim padinama Fruške Gore nalazi se ovaj manastir. Do njega se dolazi prateći oznake. Jedini je manastir ovih krajeva koji se nalazi u samom naseljenom mestu. Prvobitna stara crkva bila je posvećena Svetom Jovanu Krstitelju o čemu postoje zapisi. Nova sadašnja crkva posvećena je Vaznesenju Gospodnjem. Prošlost i nastanak ovog manastira je nejasan. Prvi pomeni potiču iz 1589 god mada se smatra da je znatno stariji. Podignut je tokom 15 i početkom 16 veka.
Ktitor je bio sremski mitropolit Serafim i ta crkva je bila posvećena Svetom Jovanu Krstitelju. Malo se zna o njemu sve do 1697 god kada su ga naselili monasi manastira Ravanice iz Srbije bežeći pred Turcima. Tada su sa sobom doneli mošti Kneza Lazara, obnovili su crkvu i posvetili je Vaznesenju kao što je i crkva Ravanica kod Ćuprije posvećena Vaznesenju. Po njoj je i ovaj manastir nazvan Ravanica. Treći današnji izgled crkva i manastirski kompleks dobili su 1801-1811. Radove je izvodio majstor Kornelije iz Novog Sada.
Interesantno je
to da su svi majstori i radnici morali biti Srbi. Manastir čine Crkva, tri krila konaka, ogradni zid sa ulazom u manastirsku portu i baroknim zvonikom na dva sprata. Ikonostas je izrezbario Marko Vujatović(1809-14)a pozlatio ga je Petar Čortanović. Crkva je oslikana 1853 god a ikonostas između 1851-1853.god.od strane Dimitrija Avramovića. Ikonostas ima 42 ikone.U samoj crkvi sa desne strane oltara u kivotu su sve do 1989 god ležale mošti Svetog Kneza Lazara kada su prenete u manastir Ravanicu kod Ćuprije u njegovu zadužbinu.
Danas je tu na istom mestu kivot ali prazan. Pored kivota u staklenoj kutiji se nalazi deo kosti Kneza Lazara. U crkvi se nalaze i mošti Svete Velikomučenice Anastasije iz 3 veka kao i svetinje sa Hristovog groba. Manastirski konaci se ubrajaju među najlepše na Fruškoj Gori. Manastir je aktivan, ženski i o njemu brinu monahinje.
Rudnik mrkog uglja u Vrdniku ubraja se u red najstarijih ugljenokopa u Jugoslaviji. Otvara ga krajem 1804 Manastir Vrdnik. Rudnik Vrdnik je bio jedan od najstarijih rudnika u Kraljevini Slavoniji, a jedini u Vojvodini. Prvu eksploataciju rudnika vrsili su kalđjeri Vrdničkog manastira.
Tek 1845. godine braća Vladislav i Pavle Pejačević iz Rume uzimaju od manastira Ravanica rudnik u zakup. Već 1850. godine porodica Pejačević izdaje ga u zakup nekim Rumljanima. Od 1871. godine rudnik je bio vlasnistvo Gvide Pongraca, vlastelina iz Zagreba. Od tada počinju nova veća istraživanja naslaga uglja i to je faktički početak prave eksploatacije uglja. Pocetkom 1885. Pongrac otvara veća polja u današnjem rejonu severne kolonije. Tada je proradilo i glavno okno, a deset godina kasnije otvara se ponovo staro okno.
Za vreme Austro-Ugarske
dospelo se do dubine od 227 metara, a 1927. ono je produbljeno za jos 47 metara. U to vreme bilo je to najdublje okno u Jugoslaviji. Vlastelinska porodica Pongrac bila je vlasnik rudnika sve do 31. oktobra 1907. godine, kada je austrougarski erar otkupio ugalj od njih. Prelaženjem rudnika u vlasništvo austrougarskog erara, počinju intenzivnija istraživanja i eksploatacija rude. Austrougarski erar je tokom 1912. godine izgradio i otvorio još jedno okno poznato kao Janoš okno.
Kako je u rudniku bilo malo kvalifikovanih radnika, uprava rudnika i vlastelin Pongrac bili su prinuđeni da radnu snagu potraže na strani. Vlastelin Pongac u septembru 1906. godine obišao je rudnike u Sloveniji i Ceskoj u nameri da pronađe kvalifikovane rudare za svoj rudnik. Po povratku sa sobom je doveo 6 rudara, neki od njih došli su sa porodicama (njihovi potomci i danas žive u Irigu). Nakon formiranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno Kraljevine Jugoslavije, rudnik postaje svojina države.
U samom početku podređen je rudarskom odseku u Zagrebu, a tri godine kasnije prelazi pod upravu Direkcije državnih rudarskih preduzeća u Sarajevu. Nakon Drugog svetskog rata rudnik radi na eksploataciji uglja do 1968 godine, kada biva poplavljen termalnom vodom.
Milica Stojadinović Srpkinja 1830-1878
Svud tišina, samo potok
Kroz travicu što žubori,
Ispod tamni senki drva
Sa šuštanjem lisća zbori.
Srce! tu je mesto za te,
Ne razumu tebe ljudi;
Tvoja topla k rodu pjesna
Samo zlobu sveta budi.
Slušaj kako potok teče,
Pogle’ kako nebo blista!
Amo srce, nisu za svet
Ova tvoja čuvstva čista.
„U prvi sumrak stajao sam na istočnom brdu više Vrdnika, lepše romantike nisam video u Fruškoj gori. Daleko za jazačkim brdom rumenilo se nebo…“, kazivao je čuveni zaljubljenik Fruške gore, putopisac Miloje Bumbić.
Povremeno u Vrdnik je navraćao i Vuk Stefanović Karadžić da bi posetio Milicu Stojadinović – Srpkinju, „svoju kći iz Fruške“, kako ju je on nazivao.
Od mnogih koji su nadahnuto govorili o ovom delu Srema, svakako treba pomenuti Miroslava Antića, Branka Radičevića, Dositeja Obradovića, Jovana Jovanovića Zmaja, Filipa Višnjića, Karađorđa…
